انسان از آن حيث كه انسان است خوراك او علم نافع و عمل صالح است. و هر كس به صورت علم و عمل خود در نشئات أخروى برانگيخته مى‏شود چه اينكه روح غير از بدن ‏عنصرى محسوس است و او را بدنهاى در طول هم به وفق نشئات أخروى است و تفاوت ابدان و نشئات به نقص و كمال است. و جزا، نفس علم و عمل و در طول آنها است.

و هر كس در تحصيل علم و عمل، زرع و زارع و مزرعه و بذر خود است. و صورت هر انسان در آخرت نتيجه عمل و غايت فعل او در دنيا است، كه «الدنيا مزرعة الآخرة» پس ريشه اشجار مثمره آخرت در نفس غرس شده است. و لذات و آلام او همه أنحاى ادراكات اوست، و همنشينهاى او از زشت و زيبا همگى غايات افعال و صور أعمال و آثار ملكات اوست كه ملكات نفس مواد صور برزخى‏اند

لذا انسان كه در اينجا نوع است و در تحت او اشخاص است، در آن نشأه جنس است و در تحت او انواع است و آن انواع صور جوهريه‏اند كه از ملكات نفس تحقق مى‏يابند و از صقع ذات نفس بدر نيستند. و بعبارت ديگر عود ارواح به سوى آن چيزهايى است كه از آنها خلق شده‏اند. و صور برزخى او را جسد مثالى و بدن مكتسب گويند، پس بدن أخروى تجسم صور غيبى است نه خود ماده.

و قيامت هر كس قيام كرده و حساب او رسيده است. و باطن انسان در دنيا عين ظاهر او در آخرت مى‏گردد كه‏ يَوْمَ تُبْلَى السَّرائِرُ است. و اينها همه تمثل و تجسم علوم و اعمال است. و موت عدم انسان نيست بلكه در حقيقت جدائى انسان از غير خودش است كه اضافات و انتسابات اعتبارى با اين و آن داشت و همه در واقع غير از او بودند، از آنها منقطع گرديد

آغاز و انجام (به ضميمه تعليقات)    متن    86     مدخل ..... ص : 82